گروه معارف: حجت‌الاسلام و المسلمین پناهیان نیاز امروز جامعه ما را تالیف الغدیرهای جدیدی می‌داند که در آن رابطه ولایت با کلیدی‌ترین مفاهیم اسلامی و انسانی به زیبایی تبیین شود. 

به گزارش رجانیوز، سخنان حجت‌الاسلام و المسلمین پناهیان در جمع دانش آموختگان موسسه غدیرپژوهی در تالار اندیشه حوزه هنری را می‌توان گشودن بابی نو در پژوهش‌های نوین در موضوع غدیر و ولایت برشمرد که این قابلیت را دارد تا دست‌مایه تحقیق‌ها و پژوهش‌ها در این حوزه بسیار مهم شود. 

این کارشناس مسائل مذهبی با تاکید بر اینکه باید به تدریج موضوعات انفعالی و دفاعی در حوزه غدیر را کنار گذاشته و تبیینی فعالانه در این حوزه ارائه کنیم، تصریح کرد: انفعال و دفاع وقتی دشمن حمله می‌کند، خوب است ولی فعالیتی درجه دو محسوب می‌شود و ما باید از این سطح فراتر برویم. 

به گفته پناهیان باید غدیر را ترویج و تبیین فعالانه کنیم چرا که امروزه مفاهیمی همچون حقوق بشر، آزادی، دموکراسی و هر نوع مفهومی که زیر مجموعه این مفاهیم قرار می‌گیرد و در جامعه بشری وجود دارد نظیر اخلاق، عدالت اجتماعی، بسیاری از فضائل و زیبایی‎های معنوی با غدیر قابل تحقق‌تر و با ولایت معنا پیدا می کنند. 

وی تصریح کرد: باید ولایت‌مداری برای همه آنقدر امر بدیهی باشد که هر کسی خواست هر مفهومی از مفاهیم انسانی و اسلامی را تعریف کند ابتدا بر ولایت تصریح و تاکید کند.

این خطیب سرشناس کشور مقدمه همه چیز اعم از اخلاق، خانواده خوب، تربیت فرزند و ... را ولایت عنوان کرد و اظهار داشت: امروزه نیازی به اثبات حقانیت ولایت نیست، آن زمان در عصر جاهلیت که انسان نمی‎توانست ارتباط مفاهیم را با ولایت درک کند باید حقانیت آن ثابت می‎شد، مجموعه الغدیر علامه امینی به این منظور نگاشته شده است، امروزه باید الغدیرهای جدیدی تالیف شود که در آن به تبیین رابطه ولایت با کلیدی ترین مفاهیم اسلامی و انسانی بپردازد، این تبیین قطعا فعالانه است نه منفعلانه.

پناهیان با یادآوری آثار و پیامدهای همه جانبه وجود ولایت در جامعه خاطر نشان کرد: امروزه شرط اول گرویدن به ولایت اعتقادات دینی نیست، می‎شود از راه‎های دیگری به تبیین ولایت پرداخت، کافی است ولایت را توصیف کنیم، این مضمون در زیارت جامعه به زیبایی بیان شده است، آنجا که ولایت را توصیف می‎کند و آن را ائتلاف فرقه‎ها، سیاستگذاران و سیاستمداران برجسته جامعه می‎خواند.

 وی با بیان اینکه اگر جامعه ما در همان حالت دفاع منفعلانه از ولایت باقی بماند جامعه عقب مانده‎ای خواهد شد افزود: باید دین را با معرفی ولایت برای جهانیان تعریف کنیم، باید اسلام را با ولایت که افتخار برجسته دین اسلام است، معرفی کنیم، این رویکرد را هنوز آغاز نکرده ایم، باید آغازش کنیم.

این کارشناس مسائل مذهبی در ادامه به دانش‌پژوهان و فعالان عرصه غدیرپژوهی توصیه کرد تا در معرفی غدیر به جهانیان، به دفاع از غدیر در مقابل آنان که غدیر را قبول ندارند، اکتفا نکرده و غیر مسلمانان را با غدیر آشنا کنند و غدیر را نه تنها به عنوان یک واقعه تاریخی که به عنوان یک ساختار حکومتی که دین معرفی می‌کند، تبیین کنند.

پناهیان با یادآوری اینکه تمام فضائل حتی نماز و عبادت، جهاد و شهادت، زکات و انفاق بدون ولایت قبول نیست، به مساله نذر در روز غدیر اشاره کرد و گفت: امام جامعه بشری آماده است منتها پشت پرده غیبت! اگر از غدیر آغاز کنیم تا انتهای ظهور خواهیم رفت، اگر ارزش ولایت و غدیر را متوجه شویم بیشترین نذرها در روز غدیر خواهد بود، چرا که اگر ولایت برقرار شود، انتقام خون اباعبدالله الحسین هم گرفته خواهد شد.

گفتنی است موسسه غدیرپژوهی زیر نظر بنیاد معارف اسلامی از سال 78 فعالیت رسمی خود را آغاز کرده و تا کنون با برگزاری 7 دوره تخصصی آموزشی، موفق به تربیت 1000 تن مدرس و مبلغ غدیر شده است. این موسسه هر سال در سال‌روز مبارک عید غدیر با برگزاری جشن و اعطای هزینه سفر کربلا به تقدیر از دانش آموختگان برتر دوره می پردازد.  

درمقابل تقدیرخداوند مانند کودکی یک ساله باش که وقتی اورا به هوا می اندازی میخندد چون ایمان دارد تو او را خواهی گرفت

می نویسم “ کانال ”
سرمایی ها یاد کولر می افتند، دیپلمات ها یاد سوئز،ثروتمندان یاد کانال های پول شوئی...
سیاستمداران یاد شبکه های رسانه ملی!
اما امام خامنه ای یاد “حنظله” می افتد، یاد “کمیل”. خدا را شکر رهبرم می فهمد زبان مرا...

 تبیان: کمیل بن زیاد نخعی یمانی1 از یاران امام علی و امام حسن (علیهما السلام) است. رجال‌شناسان او را به صفات «شجاع، زاهد و عابد» ستوده‌اند. وی از بزرگان تابعین و یکی از هشت عابد و زاهد معروف کوفه در زمان خود بود. 2 از عبرتهای تاریخ این است که برادر او حارث بن زیاد شخصی آلوده و از یاران عبیدالله بود، کسی است که طفلان مسلم را برای گرفتن جایزه، به شهادت رساند. 3

کمیل بن زیاد در سال اول بعثت و به نقلی در سال 12هـ. ق. متولد شد و بنابر نقلی در سال هشتم قبل از بعثت به دنیا آمد. 4

 

مدافع ولایت حضرت علی (ع)

کمیل از یاران خاصّ امام علی (علیه السلام) است که در تمام مراحل زندگی، از ولایت آن حضرت دفاع کرد، هنگامی که اعتراضات مردم کوفه به والی آن دیار و عملکرد عثمان زیاد شد، کمیل و عمرو بن زراره فرزند قیس نخعی جزو اولین کسانی بودند که پیشنهاد خلع عثمان و خلافت امام علی (علیه السلام) را مطرح کردند. آن دو، مردم را دور خود جمع کرده و در جمع آن‌ها به سخنرانی پرداخته و گفتند:

 «ای مردم، عثمان در حالی که حق و باطل را به خوبی از هم تشخیص می‌دهد، عمداً آن را پشت سر انداخته و نادیده گرفته است. اشخاص پست و ناشایست را بر جان و مال پاکان و صلحای شما مسلّط کرده و به آن‌ها قدرت و حکومت داده است....» 5

 

خاطرات کمیل

کمیل بن زیاد به عنوان صاحب سرّ امام علی (علیه السلام) شناخته می‌شود. در طول مدت معاشرت با مولا، خاطرات زیادی از آن بزرگوار دارد که به مواردی از آن اشاره می‌کنیم:

1. جریان مقدس نما

کمیل برخی از شب‌ها همراه امام علی (علیه السلام) در مسجد کوفه به عبادت می‌پرداخت. شبی امام علی (علیه السلام) و کمیل پس از انجام عبادت از مسجد به طرف منزل حرکت کردند، در مسیر راه از منزلی، صدای حزینی به گوش رسید که کسی آیه (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ...) را با صوتی بسیار حزین و جانسوز می‌خواند، کمیل از این حالت متأثر شد و در ذهن از او تعریف کرد. بدون آنکه سخنی به زبان آورد، مولا امیرالمؤمنین (علیه السلام) متوجه درون او شد و فرمود: «از زمزمه این مرد تعجب نکن، او اهل آتش است. خبرش را در آینده به تو خواهم داد.»

کمیل از حرف امام متعجب شد. مدت زمانی گذشت تا اینکه جنگ نهروان پیش آمد و همانطور که امام خبر داده بود، عده زیادی از خوارج کشته شدند. پس از جنگ، امام علی (علیه السلام) در حالی که شمشیری به دست داشت، که از آن خون می‌چکید، از میان سرهای بریده خوارج می‌گذشت; نزد کمیل آمد و شمشیرش را روی سر بریده‌ای گذاشت و فرمود: یا کمیل! (أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ...)، کمیل فهمید که این شخص‌‌ همان شخصی است که آن شب با سوز و گداز به راز و نیاز مشغول بود، در این لحظه خود را روی پاهای امام انداخت و استغفار کرد. 6

کمیل از یاران خاصّ امام علی (علیه السلام) است که در تمام مراحل زندگی، از ولایت آن حضرت دفاع کرد، هنگامی که اعتراضات مردم کوفه به والی آن دیار و عملکرد عثمان زیاد شد، کمیل و عمرو بن زراره فرزند قیس نخعی جزو اولین کسانی بودند که پیشنهاد خلع عثمان و خلافت امام علی (علیه السلام) را مطرح کردند

2. گفتگو با مردگان

کمیل نقل می‌کند: «همراه علی بن ابی طالب از شهر خارج شدیم، هنگامی که به گورستان رسیدیم، امام علی (علیه السلام) نظری به قبرستان انداخت و فرمود: «یَا أَهْلَ الْقُبُورِ، یَا أَهْلَ الْبَلاءِ، یَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ، مَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟ فَإِنَّ الْخَبَر عِنْدَنا قَدْ قُسِمَتْ الاَْمْوَالُ و أیتمَتِ اْلأوْلادِ وَ اسْتبدِلَ بِالاْزْواجِ، فَهذا خَبَرٌ عِنْدَنا، فَمَا الْخَبَر عِنْدَکُمْ؟»

 «ای اهل قبور،‌ای اهل بلا،‌ای اهل وحشت، چه خبری نزد شماست؟ خبری که نزد ماست این است که، همانا اموالتان تقسیم شد، فرزندانتان یتیم شدند و همسرانتان ازدواج کردند، این خبری است که نزد ماست، چه خبری نزد شماست؟ سپس رو به من کرد و فرمود:‌ای کمیل اگر به آن‌ها اذن می‌دادند در جواب می‌گفتند: (فَاِنَّ خَیْرَ الزّادِ التَّقوی) 7سپس گریه کرد و فرمود: «یا کُمَیل، الْقَبرُ صُنْدُوقُ الْعَمَلِ وَ عِنْدَ الْمَوْتِ یَأْتِیْکَ الْخَبَر» «ای کمیل، قبر صندوق عمل است و هنگام مرگ، دیده می‌شود.» 8

 

راوی حدیث

کمیل بن زیاد از راویان حدیث به شمار می‌آید. او از امام علی (علیه السلام)، خلیفه دوم، عبدالله بن مسعود، ابوهریره، عبدالله بن عمر و عثمان روایت نقل می‌کند.

برخی از محدثان نیز از کمیل روایت می‌کنند که عبارتند از: عباس بن ذریح، عبدالله بن یزید صهبانی، عبدالرحمن بن عابس، ابواسحاق سبیعی، اعمش، عبدالرحمن ابن زیاد. 9

 

فرماندار هِیت

10

در سال 39هـ. ق. کمیل بن زیاد از طرف امیرالمؤمین (علیه السلام) به فرمانداری شهر هیت منصوب شد. پس از مدتی خبر به وی رسید که یاران معاویه به فرماندهی «سفیان بن عوف» قصد یورش به هیت را دارند، به خیال اینکه آن‌ها در «قرقیسا» 11هستند، بدون اجازه امام علی (علیه السلام) 50 نیروی مسلح را برای دفاع در شهر گذاشت و خود و یارانش به طرف آنجا حرکت کرد، تا در جنگ پیشدستی کرده باشد. سپاهیان معاویه از فرصت استفاده کرده به هیت حمله کردند و به غارت پرداختند. امام علی (علیه السلام) نامه‌ای به کمیل بن زیاد نوشت و او را سرزنش کرد. 12

 «پس از یاد خدا و درود! سستی انسان در انجام کارهایی که بر عهده اوست، و پافشاری در کاری که از مسؤولیّت او خارج است، نشانه ناتوانی آشکار، و اندیشه ویرانگر است. اقدام تو به تاراج مردم «قرقیسا» در مقابل‌‌ رها کردنِ مرزهایی که تو را بر آن گمارده بودیم و کسی در آنجا نیست تا آنجا را حفظ کند، و سپاه دشمن را از آن مرز‌ها دور سازد، اندیشه‌ای باطل است. تو در آنجا پلی شده‌ای که دشمنان تو از آن بگذرند و بر دوستانت هجوم آورند، نه قدرتی داری که در کنار تو نبرد کنند، و نه هیبتی داری که از تو بترسند و بگریزند، نه مرزی را می‌توانی حفظ کنی، و نه شوکت دشمن را می‌توانی درهم بشکنی، نه نیازهای مردم دیارت را کفایت می‌کنی، و نه امام خود را راضی نگه می‌داری.» 13

کمیل از اینکه اسباب ناراحتی امام را فراهم کرده بود، به شدّت رنج می‌برد و دنبال فرصتی می‌گشت که ضعفش را جبران کند تا اینکه «شیب بن عامر ازدی» کارگزار امام در «نصیبین» نامه‌ای به کمیل نوشت که «عبدالرحمان بن غیاث» از طرف معاویه برای غارت سرزمین تحت فرمان امیرالمؤمنین، به طرف ما می‌آید، نمی‌دانم قصد هیت دارد یا نصیبین. کمیل تصمیم گرفت جلوی مهاجمان را بگیرد، او 600 نفر پیاده نظام، برای حفاظت از شهر گمارد و همراه 400 سواره نظام به جنگ مهاجمان رفت و توانست آن‌ها را شکستی سخت دهد. او سپس پیروزمندانه به هیت بازگشت و طی نامه‌ای خبر پیروزی قاطع خود را برای امام نوشت. امام علی (علیه السلام) در جواب نوشت: «اما بعد، حمد و ستایش از آن خدایی است که هرگونه بخواهد عمل می‌کند. پیروزی را بر هرکس که بخواهد نازل می‌کند. پس پروردگارمان نیکو مولا و سروری است. همانا تو برای مسلمانان خوب عمل کردی و امامت را حمایت کردی در گذشته، حسن ظن من نسبت به تو این گونه بود، پس تو و گروهی که همراهت برای جنگ دشمن رفتند، بهترین پاداش را دارید. پاداش صبر کنندگان مجاهد را. پس از این دقت کن به جنگ نرو 14 و بعد از این گامی به سوی نبرد بر ندار تا اینکه از من درباره آن اجازه گرفته باشی، خدا ما و تو را از حمایتِ ستمگران حفظ کند. او غالب و پیروز و حکیم است. سلام خدا و رحمت و برکاتش بر تو باد.» 15

حجاج دستور داد که کمیل را دستگیر کنند، هنگامی که کمیل از قصد حجاج آگاه شد، از کوفه گریخت. چون حجاج به او دست نیافت، برای اینکه او را تحت فشار، تسلیم کند، حقوق قبیله‌اش را که از بیت المال تأمین می‌شد، قطع کرد. هنگامی که کمیل بن زیاد از این جریان آگاه شد، گفت: از عمرم چند سالی باقی نمانده، چرا باعث قطع روزی جماعتی شوم، لذا وارد کوفه شد و به دارالاماره رفت. و خود را تسلیم کرد

دعای کمیل

دعای کمیل، یادگار امام علی (علیه السلام) از دعاهای معروف و مشهور میان شیعیان است که آن را شبهای جمعه با سوز و گداز قرائت می‌کنند. مولای عارفان این دعا را که به دعای «حضرت خضر» نیز مشهور است، به کمیل بن زیاد نخعی آموخت. کمیل در این باره می‌فرماید: «با مولایم در مسجد بصره نشسته بودم، عده‌ای از اصحاب امام، دور او را گرفته بودند، یکی از اصحاب از امام پرسید: مراد از فرمایش خداوند که می‌فرماید: (فِی‌ها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکِیم)، 16 چیست؟ حضرت فرمود: مراد شب نیمه شعبان است. به آن کسی که جانم در دست اوست، بنده‌ای از بندگان خدا نیست مگر اینکه آنچه از نیک و بد بر او جاری می‌شود در شب نیمه شعبان تا آخر سال در مثل چنین شبی برای او تقسیم می‌گردد و هیچ بنده‌ای آن شب را احیا نمی‌دارد و دعای خضر را نمی‌خواند مگر اینکه دعای او مستجاب می‌شود.

سپس حضرت به منزل رفت، شبانگاه به خانه مولا رفتم و در را کوبیدم، فرمود:‌ای کمیل، تو را چه مطلبی است؟ جواب دادم:‌ای امیرالمؤمنین، درباره دعای خضر آمده‌ام. حضرت فرمود: بنشین و چون این دعا را حفظ کردی در هر شب جمعه یا در ماهی یک بار یا سالی یک بار یا در عمرت یک بار، آن را بخوان که خدا برای تو چاره می‌سازد و یاری‌ات می‌کند و روزی‌ات می‌دهد و مغفرت الهی شامل تو می‌شود.‌ای کمیل، طول مدت رفاقت تو با ما واجب شد که خواهش تو

را انجام دهیم. سپس فرمود بنویس: «اَللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْء...» 17

 

مرگ سرخ

هنگامی که حجّاج بن یوسف والی عراق شد، یاران و اصحاب اهل بیت (علیهم السلام) را تحت تعقیب قرار داد. روزی حجاج از «هیثم اسود» سراغ کمیل را گرفت تا او را به قتل برساند. اسود جواب داد: او پیرمرد سالخورده‌ای است. حجاج گفت: شنیده‌ام که بین جمعیت‌ها تفرقه می‌اندازد. سپس دستور داد که کمیل را دستگیر کنند، هنگامی که کمیل از قصد حجاج آگاه شد، از کوفه گریخت. چون حجاج به او دست نیافت، برای اینکه او را تحت فشار، تسلیم کند، حقوق قبیله‌اش را که از بیت المال تأمین می‌شد، قطع کرد. 18 هنگامی که کمیل بن زیاد از این جریان آگاه شد، گفت: از عمرم چند سالی باقی نمانده، چرا باعث قطع روزی جماعتی شوم، لذا وارد کوفه شد و به دارالاماره رفت. و خود را تسلیم کرد، حجاج به او گفت: ـ‌ای کمیل خیلی دنبالت گشتم تا تو را کیفر دهم.

ـ هر چه خواهی بکن که از عمر من جز اندکی باقی نمانده و عنقریب بازگشت من و تو به سوی خداست. مولایم به من خبر داده که قاتل من، تو خواهی بود.

در این هنگام حجاج نام امام علی (علیه السلام) را برد و کمیل صلوات فرستاد. حجاج که به شدت عصبانی شده بود گفت: «تو در شمار قاتلان عثمانی. به خدا قسم فردی را بر تو می‌گمارم که کینه‌اش نسبت به علی از محبت تو به او بیشتر باشد.» آنگاه «ادهم قیسی» را که در دشمنی با اهل بیت (علیهم السلام) معروف بود، بر او گمارد و او سر کمیل را از بدن جدا کرد. 19

شهادت کمیل در 82 هـ. ق. در سن نود سالگی به وقوع پیوست. 20

دعای کمیل، یادگار امام علی (علیه السلام) از دعاهای معروف و مشهور میان شیعیان است که آن را شبهای جمعه با سوز و گداز قرائت می‌کنند. مولای عارفان این دعا را که به دعای «حضرت خضر» نیز مشهور است، به کمیل بن زیاد نخعی آموخت

آستانه

پس از شهات کمیل، او را در سرزمین ثویّه دفن کردند. ثویّه منطقه‌ای در اطراف کوفه بود که زندان نعمان بن منذر حاکم حیره در این منطقه قرار داشت.

در این سرزمین، بسیاری از اعلام و بزرگان یاران امام علی (علیه السلام) مدفونند که در حال حاضر اثری از قبور آن‌ها نمانده است. برخی یاران امام علی که در این سرزمین مدفونند، عبارتند از:

1. خبّاب بن اَرَت، از مسلمانان صدر اسلام است که در مکه آسیب فراوان دید تا آنجا که مشرکین پشت او را داغ کردند، (21) وی از فضلای مهاجرین به شمار می‌رفت که جنگ بدر را درک کرده بود. نیز در جنگ صفین و نهروان شرکت داشت و در سال 39هـ. ق. فوت کرد و امام علی (علیه السلام) بر جنازه او نماز خواند. امام علی (علیه السلام) درباره او می‌فرماید: «خداوند خباب بن ارت را رحمت کند، با رغبت مسلمان شد و از روی فرمانبرداری هجرت کرد و با قناعت زندگی گذراند. از خدا راضی بود و مجاهد زندگی کرد.» 22

2. جویریة بن مُسْهِر عبدی، به دستور ابن زیاد، دست و پایش قطع و در کوفه به صلیب کشیده شد.

3. احنف بن قیس تمیمی، وی نیز از یاران امام علی در جنگ صفین بود و در سال 67 هـ. ق. در کوفه فوت کرد.

4. سهل بن حنیف انصاری، والی امام علی در مدینه، در سال 38هـ. ق. در کوفه جان سپرد و امام علی بر جنازه وی نماز خواند.

5. عبدالله بن ابی اوفی، از شاهدان بیعت رضوان و آخرین صحابی پیامبر که در کوفه به سال 86هـ. ق. جان سپرد.

6. عبدالله بن یقطر، برادر رضاعی امام حسین (علیه السلام) و سفیر اعزامی امام به کوفه. وی توسط ابن زیاد همچون قیس بن مسهّر صیداوی، از بالای قصر به زمین افتاد و به شهادت رسید.

7. عبید الله بن ابی رافع، کاتب مخصوص امام علی. 23

در حال حاضر قبر هیچ یک از این بزرگان معلوم و مشخص نیست فقط مقبره کمیل بن زیاد، معروف و مشهور است. این مقبره در زمان حکمرانی عثمانی‌ها و به دلیل عدم توجه دولت وقت، رو به ویرانی نهاد و متروک ماند. پس از سقوط امپراتوری عثمانی این مقبره و مسجد حنانه توسط شیخ باقر عبدالنبی دروبی بازسازی و تکمیل شد. پس از تکمیل مقبره، خودش تولیت آستان و پذیرایی از زائران را بر عهده گرفت. این افتخار نسل به نسل در این خانواده ادامه یافته است. 24

 

پاورقی‌ها

 

1. طایفه «نخع»، از بزرگ‌ترین و مشهور‌ترین طوایف یمن بودند که به کوفه مهاجرت کردند. پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) این طایفه را ستوده و در حق آن‌ها فرمود: «أَللّهُمَّ بارِکْ فِی النَّخَع» (حماسه آفرینان، هادی دست باز، ج1، ص105)

2. عباد و زاهدان معروف کوفه هشت نفر بودند «اویس قرنی، عمرو بن عتبة، یزیدبن معاویة النخعی، ربیع بن خثیم، همّام بن حارث، معضد الشیبانی، جندب بن عبدالله و کمیل بن زیاد» (تاریخ دمشق، ج50، ص250)

3. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص599

4. حماسه آفرینان، ج1، ص101

5. نقش عایشه در تاریخ اسلام، علامه سید مرتضی عسکری، ج1، ص173

6. سفینة البحار، دارالاسوه، ج7، ص538

7. بقره: 197

8. تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج50، ص251

9. کمیل بن زیاد النخعی، ص38

10. هِیْت، یکی از شهرهای مرزی میان عراق و شام، در کنار فرات است که امروزه جزو ایالت رَمادی است که کاروان‌ها از آنجا به حلب می‌رفتند. هیت شهری آباد و دارای حصاری محکم بوده است. تربت عبدالله بن مبارک در آنجا قرار دارد. (لغتنامه دهخدا، ج43، ص353)

11. شهری است در منطقه بین النهرین در انتهای نهر فرات، سر راه بازرگانی عراق و شام.

12. سفینة البحار، ج7، ص539

13. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص599

14. شیوه امام علی (علیه السلام) در جنگ شیوه تدافعی بود و تا دشمن حمله نمی‌کرد او پیشدستی نمی‌کرد. لذا به کمیل توصیه می‌کند تو به جنگ آنان نرو.

15. سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، علی اکبر ذاکری، ج1، ص299

16. دخان: 4

17. الاقبال بالاعمال الحسنه، سید رضی الدین ابن طاووس، ج3، ص331

18. تاریخ دمشق، ج 50، ص 256

19. منتهی الآمال، ج1، ص394 ; معجم رجال حدیث، ج14، ص538 ; تاریخ دمشق، ج50، ص256

20. تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ابن الحجّاج یوسف المزی، ج6، ص176

21. نهج البلاغه، محمد دشتی، ص635

22. نهج البلاغه، حکمت 43

23. کمیل بن زیاد النخعی، علی بن الحسین الهاشمی الخطیب، ص96